Cerkiew św. Michała Archanioła w Pielgrzymce

Dekanat Sanok diecezji przemysko-gorlickiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego

           Pielgrzymka to miejscowość wyjątkowo zróżnicowana wyznaniowo. Wśród mieszkańców dominują katolicy wyznania rzymskiego, obok nich żyją badacze Pisma świętego i świadkowie Jehowy oraz prawosławni.

           Cerkiew pierwotnie była łemkowską świątynią greckokatolicką, dziś jest cerkwią prawosławną i od zawsze była ważnym miejscem w Pielgrzymce.

           Wedle legend, w tutejszej cerkwi ślub brali Maryna Mniszchówna i Dymitr Samozwaniec, mnich, który przy wsparciu polskiej szlachty, między innymi właśnie Mniszchów, został carem Rosji - pisał Piotr Subik.

           Cerkiew zbudowana została zapewne w końcu XVIII wieku, jednak za datę powstania przyjmuje się lata 1870-1872. Materiałem budowlanym jest drewno: podwaliny dębowe, zrąb ścian z drewna iglastego na kamiennym podmurowaniu. Świątynia jest oszalowana, orientowana, trójdzielna (babiniec, nawa, prezbiterium), z kruchtą. Szeroka nawa, prezbiterium zamknięte trójbocznie. Nad babińcem masywna wieża frontowa, o konstrukcji słupowo-ramowej, z izbicą, ma pochyłe ściany. Dachy sanktuarium, nawy i wieży zdobią ośmioboczne wieżyczki o baniastych hełmach i dwoma małymi dzwonami z 1601 roku, wszystko pokryte blachą. Wnętrze świątyni jest obszerne, nakryte płaskimi stropami. Ściany i sufit pokryte polichromią figuralną i ornamentalną z 1887 roku. Między nawą a prezbiterium czterorzędowy, rzeźbiony, pozłacany ikonostas z lat 1872-1877. Prawdopodobnie namalowali go Paweł i Jan Bogdańscy, artyści z Jaślisk. Niektóre ikony pochodzą ze starszej cerkwi w Pielgrzymce, wśród nich zachowały się ikony namiestne: Archanioła Michała i św. Mikołaja, Deesis, Ukrzyżowanie, carskie wrota oraz otoczona kultem ikona Bogurodzicy w typie Hodegetrii namalowana na płótnie a później naklejona na stare carskie wrota. Podanie mówi, że przywędrowała ona z Moraw około 1649 roku. Inna wieść głosi, że przed wiekami mieszkańcy znaleźli ja w gałęziach pobliskiej lipy i z procesją wprowadzili do cerkwi. Ponoć później ludność z węgierskiej strony starała się ukraść cudowna ikonę, ale wiernym udało się zapobiec złemu. Część ikon z Cerkwi w Pielgrzymce znajduje się w Muzeum Zamkowym w Łańcucie i tam można je zobaczyć.

           W cerkwi znajduje się, wykonany w 1684 roku oryginalny Grób Pański, pochodzący z poprzedniej świątyni. Na nim kładziona jest płaszczenica podczas Triduum Paschalnego. W narteksie stoi ciekawa, kamienna chrzcielnica z 1636 roku. Na osi wieży cerkiewnej wznosi się niewielka drewniana bramka, zbudowana zapewne w XIX wieku.

           W 1947 roku, w ramach akcji "Wisła" mieszkańcy, przede wszystkim Łemkowie i grekokatolicy zostali wysiedleni na sowiecką Ukrainę i na zachód Polski. Opuszczona świątynia niszczała. Po odwilży w 1956 roku, tylko nieliczni wrócili w rodzinne strony. Zastali cerkiew zamkniętą na cztery spusty przez władzę ludową i krążącą wśród mieszkańców listę, na której spisano, kto po rozbiórce świątyni dostanie gonty i deski. Po zdelegalizowaniu Kościoła Unickiego na żądanie Sowietów, wiadomo było przecież, że ślady religijności Łemków skazane są na zagładę.... Tak opisywał dawne dzieje Piotr Subik. Pielgrzymska parafia obrzędu prawosławnego została erygowana w 1960 roku.

           Cerkiew wraz z ogrodzeniem i bramą wpisano do rejestru zabytków 31stycznia 1985 roku.

źródła:

Michniewscy Magdalena i Artur, Duda Marta, Cerkwie drewniane Karpat. Polska i Słowacja, Pruszków 2003

Rejestr zabytków nieruchomych - województwo podkarpackie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, dostęp 15 lutego 2023

Zieliński K.(red), Leksykon drewnianej architektury sakralnej województwa podkarpackiego, Rzeszów 2015